Làng Gốm Bàu Trúc – Nơi giữ “hồn” văn hóa Chăm

Ninh Thuận không chỉ nổi tiếng với bởi bãi biển hoang sơ hay những vườn nho trĩu quả… mà còn làm say lòng rất nhiều du khách mê khám phá, thích tìm hiểu văn hóa dân tộc bản địa, bởi lẽ vùng đất này hội tụ gần như đầy đủ các ngày hội, tết của người Chăm… Không chỉ thế, Ninh Thuận còn trở nên nổi tiếng hơn khi nơi đây còn tồn tại một ngôi làng gốm cổ nhất Đông Nam Á đó là làng gốm Bàu Trúc – nơi giữ hồn tinh hoa văn hóa của người Chăm.

Làng Bàu Trúc nằm ở đâu?

Bàu Trúc một trong những làng nghề nổi tiếng ở Việt Nam nằm ven quốc lộ 1A thuộc thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước, cách thành phố Phan Rang – Tháp Chàm 10km về hướng Nam – đây cũng có thể xem như một bảo tàng gìn giữ những tinh hoa về nghệ thuật làm gốm truyền thống của người Chăm…

Cổng chào làng gốm Bàu Trúc (Ảnh: ST)

Nói một chút về cái tên Bàu Trúc, theo tiếng Chăm có nghĩa là cây trúc mọc bên ao hồ ( từ Bàu là ao – hồ ). Còn nguyên do có tên gọi như vậy thì dựa theo một câu chuyện có thật. Chuyện kể rằng: “Trước đây, ngôi làng có tên là Paley Hamu Trok, còn người Việt gọi là Ma Tró, ở thời vua Minh Mạng thì làng mang tên Vĩnh. Đến năm 1964, ở Ninh Thuận có một trận lụt lớn, mọi người trong làng phải sơ tán về nơi cao ráo hơn, địa điểm được chọn để tái lập làng là vùng đất bên cạnh một hồ có nhiều trúc mọc”. Và cái tên Bàu Trúc ra đời từ đây.

Bàu Trúc – cội nguồn những đồ gốm bền đẹp, khác biệt

Có lẽ Bàu Trúc phát triển được nghề gốm mọi sự cũng có một chút gọi là nhân duyên do mệnh trời sắp đặt. Đất đai vùng Bàu Trúc từ xa xưa đã dành sẵn cho cư dân kho báu để khai sinh và nuôi sống nghề gốm, đó là mỏ đất, mỏ cát riêng biệt mà chỉ phù sa sông Quao mới có: Ðất mịn, dẻo lạ lung, cát cũng rất mịn, hạt nhỏ li ti. Theo truyền thuyết của người Chăm nghề gốm do vợ chồng ông tổ Poklong Chanh dạy cho phụ nữ trong làng từ ngàn xưa. Bởi vậy, ở Ninh Thuận, phụ nữ người Chăm ai ai cũng biết làm gốm còn đàn ông chỉ tham gia vào những việc như đập đất, nung gốm, và nghề làm gốm được truyền truyền từ mẹ sang con.

Các nghệ nhân gốm Chăm dùng đôi tay khéo léo để tạo nên những tác phẩm (Ảnh: ST)

Tới Bàu Trúc bạn chỉ việc “ngả mũ” và trầm trồ thán phục khi được nhìn thấy các nghệ nhân tạo hình gốm. Thông thường, để tạo hình một món đồ vật nào đó, các nghệ nhân phải cần sự hỗ trợ đến bàn xoay, nhưng với gốm Bàu Trúc thì đặc biệt hơn, người ta làm bằng tay từ bước tạo hình cho đến bước trang trí tạo hoa văn không cần dùng bàn xoay. Các nghệ nhân chỉ sử dụng đôi bàn chân như “ bàn xoay di động” để làm bệ đỡ thay cho bàn xoay và đồng thời vuốt khối đất để tạo hình sản phẩm. Không lâu lắm đâu các bạn ạ! Chưa đầy 5 phút các nghệ nhân đã “ hô biến” ra một chiếc lọ, chiếc chum hay bình gốm đã thành hình. Chưa dừng lại ở một bản thô như vậy, với một chiếc khăn đi kèm một bát nước bên cạnh và thực hiện một vài thao tác đơn giản các nghệ nhân Chăm đã làm sản phẩm đã trở nên bóng và mượt hơn. Khi đã tạo hình hoàn chỉnh thì sản phẩm sẽ được đem ra phơi nắng cho tới khô rồi lại tiếp tục đánh bóng, sau đó mới cho vào lò nung.

Gốm Bàu Trúc (Ảnh: ST)

Kỹ thuật nung của làng gốm Bàu Trúc ở Ninh Thuận khá là đặc biệt, không phải là lò nung điện hay than như bình thường mà là được đun trực tiếp bằng rơm và củi lộ thiên xung quanh sản phẩm. Gốm được xếp bên trên một lớp củi khô và chất rơm lên trên cùng, thế nên khi ra lò chất gốm cũng tạo nên một nét đặc sắc không nhầm lẫn ở đâu được. Bạn đừng ngạc nhiên khi thấy những sản phẩm ở đây không đều màu như gốm sứ Bát Tràng nhé. Tất cả là do nghệ thuật nung gốm.

Chuẩn bị nung gốm (Ảnh: ST)

Gốm Bầu Trúc được tạo nên từ nhiều mảng màu tự nhiên vừa có màu đặc trưng vàng đỏ, đỏ hồng, đen xám như màu khói ám, rồi vệt nâu, tạo thành các sản phẩm gốm độc đáo, mang đặc trưng nền văn hóa Chăm pa. Điều gì đã tạo nên nét đặc trưng riêng biệt này? Đó là khi nung gốm người Chăm đã sử dụng một loại rễ cây rừng chất lên trên lớp rơm nung, khói tỏa ra từ loại rễ cây này sẽ làm nên những mảng màu không “đụng hàng ”như trên các sản phẩm gốm.

Hầu hết những hoa văn được trang trí sản phẩm gốm sứ Bàu Trúc được làm nhiều nhất là những bức phù điêu của phụ nữ Chăm, các vị vua Chăm, hình ảnh của vũ nữ và những vật dụng sử dụng hằng ngày trong đời sống như: đĩa, chum, lu, bình hoa,…Không quá nhiều màu sắc cầu kỳ, cũng không được tô vẽ, không dùng men, nhưng gốm Bàu Trúc đã mang một nét đẹp rất riêng – đẹp bởi hình dáng sản phẩm, bởi sự mộc mạc sự tỉ mỉ, cận thận của người bà, người mẹ, người chị.

Nghệ nhân Chăm tạo hình trang trí gốm ( Ảnh: ST)

Đặc biệt, nếu bạn muốn tự mình làm gốm, đừng ngần ngại hãy thử, những nghệ nhân nơi đây rất sẵn lòng hướng dẫn bạn. Họ sẽ chỉ dẫn từ việc đập đất khô cho tơi, nặn thành hình, trang trí, đến khâu nung sản phẩm…

Một chuyến du hành đến làng gốm  Bàu Trúc – miền gió cát tại Nam Trung bộ, dạo chơi, tìm hiểu, quan sát nghệ thuật chế tác, làm gốm của đồng bào dân tộc Chăm sẽ là “tour” du lịch Ninh Thuận đáng nhớ dành cho bạn.